Νερόμυλοι

ΟΙ ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΜΟΥ

του Τάκη Ευθυμίου

Ο νερόμυλος του Γόνη, όταν λειτουργούσε ακόμα

Τον παλιό, καλό καιρό στο χωριό μας το άλεσμα των γεννημάτων - σιταριού, κριθαριού, καλαμποκιού - γινόταν με τους νερόμυλους. Ο νερόμυλος χτιζόταν πάντα κοντά σε ρεματιές και ποτάμια για εύκολη πρόσβαση στο νερό, απαραίτητο για την κίνηση του. Η δέση, δηλ. το σημείο του ποταμού απ' όπου ξεκινούσε το αυλάκι ήταν, συνήθως, μακριά από το νερόμυλο. Γι’ αυτό η συντήρηση του αυλακιού, ιδίως το χειμώνα, ήταν επίπονη υπόθεση. Από εδώ γεννήθηκε και η παροιμία: «καθένας κλαίει τον πόνο του κι ο μυλωνάς τ' αυλάκι του».

      Το αυλάκι οδηγούσε το νερό σ" ένα οριζόντιο κάναλο, στην αρχή του οποίου μια ξύλινη σχάρα, η παλουκωτή, κρατούσε τις φερτές ύλες (κλαδιά, φύλλα). Από τον κάναλο το νερό έπεφτε στην κάναλη με σχήμα ανεστραμμένου κώνου και αρκετό ύψος. Το κάτω μέρος της κάναλης, το κούτσουρο, στένευε και από μια στρογγυλή τρύπα το σφούγγι (ιδίωμα από το σίφωνα -σιφούνι - σφούγγι) εξακοντιζόταν το νερό με δύναμη προς τα πτερύγια της φτερωτής και την έθετε σε κίνηση. Ο χώρος που γύριζε η φτερωτή και εκσφενδόνιζε με παφλασμό τα νερά προς όλες τις κατευθύνσεις ήταν στο υπόγειο του μύλου και λεγόταν ζουριό. Εδώ ο τοίχος είχε ένα αψιδωτό άνοιγμα, απ' όπου φαινόταν η φτερωτή και τα αφρίζοντα νερά.

Όταν ο μυλωνάς, ο θρυλικός μπαρμπα-Γιώργος Γόνης, για να συντηρήσει το μύλο έκοβε το νερό, δεκαετία του '60-'70, η χαρά των πιτσιρικάδων ήταν ανείπωτη διότι είχαν τη χρυσή ευκαιρία να τρυπώσουν ξυπόλητοι στα λιμνάζοντα νερά του ζουριού και ανάμεσα στα νερόφιδα και βατράχια να ψαρέψουν τα άφθονα ψάρια που συγκεντρώνονταν κοπαδιαστά.

    Στο ισόγειο πάτωμα του μύλου, πάνω ακριβώς στον άξονα της φτερωτής ήταν στερεωμένη ακίνητη η κάτω μυλόπετρα, η οποία δε γύριζε ποτέ, γι’ αυτό βγήκε και η παροιμία για τον τεμπέλη: «σαν το κάτω μυλολίθι». Ο άξονας της φτερωτής περνούσε από το κέντρο της κάτω μυλόπετρας μ' ένα σύστημα, τη χελιδόνα, στηρίζοντας και περιστρέφοντας την πάνω μυλόπετρα. Οι μυλόπετρες είχαν σχήμα τροχού και ήταν πολύ βαριές, ασήκωτες. Ήταν φτιαγμένες από στουρναρίσιες πέτρες, παρμένες από το Βελούχι, σε σφηνοειδή κομμάτια συναρμολογημένα και δεμένα με στεφάνια στην περιφέρεια. Τις μυλόπετρες κατά διαστήματα τις χάλκευαν, δηλ. τις χτυπούσαν στην επιφάνεια με δίκοπο σφυρί το μυλοκόπι, για να τις κάνουν τραχιές ώστε να κόβουν ευκολότερα. Πάνω από τις μυλόπετρες υπήρχε το καρίκι, ένα ξύλινο κουτί όπου έριχναν τα γεννήματα για άλεσμα. Τα γεννήματα έπεφταν στην κοπανούλα και από κει στη μυλόπετρα. Το αλεύρι με τη φυγόκεντρη δύναμη έπεφτε στην αλευροθήκη απ' όπου και το σάκιαζαν. Ανάλογα με τη ρύθμιση της μυλόπετρας το αλεύρι έβγαινε χοντρό, ψιλό ή πλιγούρι. Ο μύλος σταματούσε με τη σταματούρα, ένα μοχλό που εμπόδιζε το νερό να χτυπάει τη φτερωτή.

Ο μύλος του Γόνη αλέθοντας καλαμπόκι

Στο νερόμυλο υπήρχε απαραιτήτως τζάκι, το κρεβάτι του μυλωνά και πεζούλια, για να κάθονται οι χωρικοί, μονίμως πασπαλισμένα με λευκή άχνη αλευριού. Μια χαριτωμένη σχετική ιστοριούλα λέει ότι σε τέτοιο πεζούλι κάθισε κάποιος γραμματιζούμενος και βλέποντας μερικά σημάδια στην άχνη νόμισε ότι ήταν γράμματα και μονολογούσε: «Αυτό είναι θ το άλλο ο, μάλλον λέει Θομάς. Όμως, ο Θωμάς γράφεται με ωμέγα». Οπότε ακούγοντας ο μυλωνάς το μονόλογο, πρόσθεσε: «Γυρεύει ορθογραφία στης μυλωνούς τον πισινό». Νωρίτερα είχε καθίσει στο πεζούλι η μυλωνού χωρίς να φοράει, το σχετικό εσώρουχο, όπως συνέβαινε άλλωστε τις εποχές εκείνες, απ' τον πισινό της οποίας δημιουργήθηκαν και τα σχετικά αποτυπώματα.

Ο νερόμυλος πέρα από την οικονομική του διάσταση έπαιζε σημαντικότατο ρόλο στη ζωή του χωριού μας. Ήταν το σημείο συνάντησης των Αγιωργιτών και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής της δυτικής Φθιώτιδας, ήταν ένα πρακτορείο τοπικών ειδήσεων. Ο μυλωνάς ήταν ο δέκτης και ο αναμεταδότης πληθώρας πληροφοριών, φημών και διαδόσεων. Τις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα στηνόταν πολύωρο κουβεντολόι και κουτσομπολιό. Συνήθως, με τη μεσολάβηση του μυλωνά ολοκληρώνονταν και τα προξενιά.

Η σειρά προτεραιότητας στο άλεσμα ήταν αυστηρή. «Αν είσαι και παπάς με την αράδα σου θα πας». Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδιζε το μυλωνά να παραβεί την τάξη για τα μάτια κάποιας όμορφης κόρης ή την αγκαλιά κάποιας εύκολης χήρας. Ακόμη, εξαίρεση γινόταν (παραράδισμα) όταν επρόκειτο ν' αλεστεί σιτάρι για τα ψωμιά του γάμου. Τα αλεστικά ήταν συνήθως σε είδος κι ονομαζόταν ξάι. Το ξάι προέρχεται από το λατινικό exagium=δικαίωμα. Είναι όρος που δηλώνει το ποσοστό που έπαιρνε ο μυλωνάς σε είδος ή σε χρήμα σαν αμοιβή για το άλεσμα. Στη κατοχή, λόγω πείνας, το ξάι καταβαλλόταν υποχρεωτικά σε χρήμα. Θέλοντας να πειράξει το μυλωνά για το ξάι του κάποια όμορφη κόρη του φώναξε.«Κυρ μυλωνά, κυρ μυλωνά, πόσο Τ άλεσμα σου;». Κι ο μυλωνάς μαγεμένος από την ομορφιά της, της απαντάει: «Για σένα τζάμπα κούκλα μου κι ο μύλος χάρισμα σου».

Τα ονόματα των μύλων μαρτυρούσαν τον ιδιοκτήτη τους που συνήθως ήταν ο ίδιος ο μυλωνάς. Ακόμη, έπαιρναν τα ονόματα από την τοποθεσία, την κατάσταση του μύλου (παλιόμυλος) και όσοι ήταν ιδιοκτησίας εκκλησιών, ο νοιάζονταν βακούφικοι. Οι νερόμυλοι που υπήρχαν και λειτουργούσαν στην περιοχή του Αη Γιώργη ήταν:

1.  Ο μύλος του Ποντικού, κατασκευής του 1882. Από το 1952 ως διαχειριστές του φέρονται ο αείμνηστος Γιώργος Γόνης και στη συνέχεια ο γιος του Πάνος. Λειτούργησε ως το 2002.

2.   Ο Γεωργανταίικος στη μεσαία συνοικία κοντά στην Αγροτολέσχη. Στηγ κατοχή επιχειρήθηκε μια προσπάθεια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, η οποία όμως απέτυχε.

3.   Ο παλιόμυλος στο Κουτσομύλι.

4.   Ο βακούφικος στο Κουτσομύλι ιδιοκτησίας του Αγίου Νικολάου Ζιώψης.

5.   Της Ταρνάρας στο Κουτσομύλι.

6.   Του Λεϊμόνη κοντά στο Γυμνάσιο.

7. Ο Σκουραίίκος στα Διπόταμα. Καταστράφηκε το 1990 σε χωματουργικές εργασίες ανεύρεσης υπόγειων νερών από την κοινότητα Αγίου Γεωργίου.

8. Πανάρχαιος μύλος υπήρχε και στην τοποθεσία Μπλόλιθος, όπως μαρτυρεί και το τοπωνύμιο, καθώς και η ύπαρξη μυλόπετρας. Μυστήριο παραμένει η δύναμη που κινούσε το μύλο, διότι ποσότητα νερού ικανής να κινήσει τη φτερωτή του μύλου ήταν αδύνατο να υπήρχε σε εκείνη την περιοχή. Πιθανολογείται ότι ως κινητήρια δύναμη χρησιμοποιούνταν ή ο άνεμος (αιολική ενέργεια) ή η δύναμη των ζώων (μαγκάνι).

Ο νερόμυλος δίκαια θεωρείται το εργαστήρι της λαϊκής σοφίας, αφού δεκάδες παροιμίες με συμπυκνωμένη σοφία και αλληγορική σημασία αναφέρονται στο μύλο και στη δράση του μυλωνά. Σταχυολόγησα και παρουσιάζω αυτές που χρησιμοποιούν συχνότερα οι χωριανοί μας στις κουβέντες τους για να εντυπωσιάζουν.

-  «Μπάτε σκύλοι αλέστε και αλεστικά μη δίνετε» (λέγεται για την κακοδιαχείριση).

-  «Από δυο λιθάρια βγαίνει τ' αλεύρι» (για τη συνεργασία).

-  «Ο καλός ο μύλος όλα τ' αλέθει» ( για όσους ξεπερνούν τις δυσκολίες).

-  «Γίνεται μύλος» (όταν επικρατεί πανδαιμόνιο).

-  « Έβαλε το νερό στ' αυλάκι» (δρομολόγησε τις καταστάσεις).

-  « Φτηνός στ' αλεύρι, ακριβός στα πίτουρα» (για όσους εκτιμούν λάθος καταστάσεις).

-  « Πρώτα το ξάι» (η πληρωμή του εργάτη έχει προτεραιότητα).

-  «Έσκασαν του μυλωνά τα παιδιά για νερό» (για ανθρώπους που ζητούν κάτι, ενώ υπάρχει σε αφθονία γύρω τους).

-  «Όποιος σε μύλο μπαίνει, πάντα αλευρωμένος βγαίνει» (για την επίδραση του περιβάλλοντος).

-  « Αν χάλασε ο μύλος, τ' αυλάκι έμεινε» (για τους νοικοκύρηδες που όσο κι αν ξεπέσουν, κάτι θα μείνει από τ' αγαθά τους και τ' όνομα τους).

-  « Όσα αλέθει ο μύλος» (για τους φλύαρους).

-  «Σαν την κότα στο μύλο» (για τους καλοπερασάκηδες).

Μπορεί, τώρα πια, η φτερωτή του νερόμυλου να έπαψε να γυρίζει και να παραχώρησε τη θέση της στον ηλεκτρικό κυλινδρόμυλο, όμως οι μακρινές αναμνήσεις θα φτερουγίζουν παντοτινά!